Khương hoạt tên khoa học: Notopterygium incisum Ting ex H. T. Chang – Apiaceae, là cây sống lâu năm, cao khoảng 0,5 - 1m, toàn cây có mùi thơm, không phân nhánh, phía dưới thân hơi có màu tím. Lá mọc so le kép lông chim, phiến lá chia thùy, mép có răng cưa. Mặt trên màu tím nhạt, mặt dưới màu xanh nhạt, phía dưới cuống lá phát triển thành bẹ ôm lấy thân. Hoa rất nhỏ, màu trắng, họp thành hình tán kép. Quả bế đôi, hình thoi dẹt, màu nâu đen, hai mép và lưng phát triển thành rìa. Thân rễ to, thô, có đốt, là phần rễ phình ra thành củ được dùng làm thuốc. Thu hoạch vào mùa xuân, mùa thu, đào lấy rễ hoặc thân rễ, loại bỏ rễ con và đất, phơi hoặc sấy khô.
Dược liệu: Thân rễ hình trụ, hơi cong queo, dài 4 - 13cm, đường kính 0,6 - 2,5cm, đầu rễ có sẹo gốc thân cây. Mặt ngoài màu nâu đến nâu đen, nơi bị tróc vỏ ngoài màu vàng. Khoảng giữa các đốt ngắn, có vòng mấu nhỏ, gần liền nhau, hoặc khoảng giữa có các đốt kéo dài dạng đốt tre (gọi là Trúc tiết khương). Trên đốt có nhiều sẹo rễ con, dạng điểm hoặc dạng bướu và vẩy, màu nâu. Chất giòn xốp, dễ bẻ gẫy. Mặt bẻ không phẳng, có nhiều kẽ nứt. Vỏ màu từ vàng nâu đến nâu tối, có chất dầu, có điểm chấm dầu, mầu nâu. Gỗ màu trắng vàng, tia ruột xếp theo hướng xuyên tâm rõ. Lõi (ruột) màu vàng đến vàng nâu. Mùi thơm, vị hơi đắng và cay. Khương hoạt có chứa tinh dầu, acid hữu cơ, alkaloid...
Theo Đông y, khương hoạt vị cay, đắng, tính ôn; vào kinh bàng quang, can và thận. Có tác dụng tán hàn giải biểu, khu phong thắng thấp, giảm đau. Chủ trị các chứng: 1. Giải biểu tán hàn (chủ chữa cảm mạo phong hàn, sợ lạnh không có mồ hôi; nhức đầu đau mình); Thắng thấp chỉ thống (chữa chứng tê đau phong thấp; đau khớp xương và vai, lưng đau nhức; Thường dùng với thuốc trừ phong thấp).
Về tác dụng dược lý: Khương hoạt có tác dụng kháng khuẩn: Dùng rượu chiết xuất khương hoạt với nồng độ 1/50.000 có tác dụng ức chế sự sinh trưởng của vi khuẩn lao. Khương hoạt cùng với xuyên khung trị được chứng thương hàn thái dương kinh (đầu đau, cơ thể đau, lưng đau, sốt). Khương hoạt trừ phong thấp, có thể đi thẳng lên đỉnh đầu, đi ngang ra cánh tay. Độc hoạt cũng thiên về trị phong thấp, có thể sơ thông ngang lưng, đầu gối đi xuống đùi, chân. Khương hoạt trị phần trên, độc hoạt trị phần dưới, vì vậy, người xưa trị phong phần nhiều dùng độc hoạt,
Phương thang chữa đau khớp cổ gáy và hai cánh tay: Khương hoạt 12g, độc hoạt 12g, tùng tiết 8g, quế chi 6g, gừng tươi 3 lát, đại táo 8g, chích cam thảo 4g, phòng phong 8g, hoàng kỳ 12g, khương hoàng 6g, đương quy 10g, xuyên khung 12g, xích thược 12g, bạch chỉ 6g. Sắc uống
BS Dư Quang Châu (Chủ tịch Chi hội Giáo dục Chăm sóc Sức khỏe Cộng đồng thập chỉ liên tâm)
