Vua Trần Thái Tông đặt Ngự sử đài
Ngự sử đài được đặt ra lần đầu tiên vào năm Thiên Ứng Chính Bình thứ 19 (1250) dưới thời Trần Thái Tông. Phụ trách Ngự sử đài là các chức quan Ngự sử đại phu, Ngự sử trung tướng, Thị ngự sử, Giám sát ngự sử, Chủ thư thị ngự sử, Ngự sử trung tán.
Thời Lê sơ, Ngự sử đài gọi là ty Phong hiến, được thành lập ngay buổi đầu của thời này và đặt thêm các chức Trung thừa, Phó trung thừa, Chủ bạ, Đô ngự sử, Phó đô ngự sử, Thiêm đô ngự sử.
Từ đời Lê Thánh Tông (1460 – 1497) trở về sau giảm bớt các chức, chỉ còn lại Đô ngự sử, Phó đô ngự sử, Thiêm đô ngự sử. Trong đó Đô ngự sử đứng đầu Ngự sử đài có hàm chánh tam phẩm, Phó đô ngự sử có hàm chánh tứ phẩm và Thiêm đô ngự sử có hàm chánh ngũ phẩm. Dưới ba chức này là các Giám sát ngự sử có hàm chánh cửu phẩm. Ở các địa phương có các Giám sát ngự sử các đạo cũng có hàm cửu phẩm.
hình minh họa
Năm Gia Long thứ 3 (1804), nhà Nguyễn khảo quan chế nhà Thanh, đặt các chức quan phụ trách công tác giám sát tối cao là Đô ngự sử và Phó Đô ngự sử phụ trách Ngự sử đài, tiền thân của Đô sát viện.
Tên gọi của Ngự sử đài được thay đổi bằng Đô sát viện, song quyền hạn và chức vụ không thay đổi.
Cơ quan giám sát tối cao
Đô sát viện là cơ quan độc lập tại trung ương, trực thuộc sự điều hành của vua và không phụ thuộc vào bất kỳ cơ quan nào trong hoạt động giám sát của mình. Đô sát viện đã tạo nên một hệ thống giám sát hiệu lực và góp phần làm trong sạch hệ thống quan lại trong các triều đại quân chủ xưa.
Năm Minh Mạng thứ 8 (1827), đặt thêm các Cấp sự trung lục khoa và Giám sát ngự sử tại các đạo. Năm Minh Mạng thứ 13 (1832), Đô sát viện được chính thức thành lập là một viện và trở thành một cơ quan giám sát tối cao với đầy đủ các quy chế kiểm sát các cơ quan hành chính trung ương với Lục khoa và kiểm sát các cơ quan hành chính địa phương, với Giám sát ngự sử các đạo.
Bắt đầu từ thời này, Đô sát viện, là một cơ quan hội đồng, cùng với Đại lý tự (cơ quan xét xử tối cao) và bộ Hình nằm trong Tam pháp ty, tức hệ thống tư pháp của triều đình nhà Nguyễn.
Thời Nguyễn, quan Thông chính sứ, Đại lý tự khanh, Đô sát viện, Hữu đô ngự sử và 6 vị Thượng thư Lục bộ, hợp thành Cửu khanh của triều đình. Đứng đầu Đô sát viện là 4 vị đại thần giữ các chức vụ: Tả Đô ngự sử và Hữu Đô ngự sử (tức là Trưởng quan Đô sát viện), hàm ngang với chức Thượng thư các bộ, trật Chánh nhị phẩm. Tả Đô ngự sử không chuyên đặt; Tả phó Đô ngự sử và Hữu phó Đô ngự sử, hàm ngang với Tham tri các bộ, trật Tòng nhị phẩm.
Bên dưới bốn vị đại thần trên là Lục khoa và 16 vị Giám sát ngự sử 16 đạo. Tại kinh thành, Lục khoa là các cơ quan Đô sát viện giám sát tất cả các bộ, nha cấp trung ương. Lục khoa, được điều hành bởi một quan Cấp sự trung, trật Chánh ngũ phẩm năm 1827, Tòng tứ phẩm năm 1837 gồm: Lại khoa, kiểm sát bộ Lại và Hàn lâm viện; Hộ khoa, kiểm sát bộ Hộ, Nội vụ phủ, Tào chính ty, Thương chính ty; Lễ khoa, kiểm sát bộ Lễ, Thái thường tự, Quang lộc tự, Quốc tử giám, Khâm thiên giám; Binh khoa, kiểm sát bộ Binh, Thái bộc tự, Kinh thành đề đốc, Vũ khố; Hình khoa, kiểm sát bộ Hình và Đại lý tự; Công khoa, kiểm sát bộ Công, Mộc thương.
(còn nữa)
TS Nguyễn Thành Hữu
