TS.BS Trương Hồng Sơn: Tầm soát gene "bẩn" viết lại số phận di truyền

Sống theo gene

Thưa TS, gần đây khái niệm gene “bẩn” được nhiều người quan tâm. Có thể hiểu gene “bẩn” là như thế nào?

Gene “bẩn” là những gene đem đến cho bạn nhiều triệu chứng và rối loạn sức khỏe. Có hai loại gene bẩn. Gene bẩn bẩm sinh do di truyền, quyết định liệu bạn béo hay gầy, chậm chạp hay tràn đầy năng lượng, chán nản hay lạc quan, lo lắng hay bình tĩnh. Các gene này còn được gọi là đa hình đơn nucleotide, hay SNP. Có hơn 10 triệu SNP đã được xác định và một người có thể có tới 1,2 triệu SNP. Tuy nhiên, một gene không có SNP cũng gây ra vấn đề cho cơ thể bạn khi gene không nhận được đủ các dưỡng chất (như thiếu vitamin), chịu tác động từ lối sống không lành mạnh (như thiếu ngủ, căng thẳng) hoặc môi trường độc hại (nhiều hóa chất). Đó là gene “bẩn” do lối sống.

Vậy nghĩa là muốn có sức khỏe, chúng ta phải tìm hiểu gene “bẩn” và điều chỉnh lối sống?

Chính xác. Viện Y học ứng dụng Việt Nam đã tiến hành một dự án nghiên cứu về gene và các yếu tố nguy cơ ảnh hưởng sức khỏe. Với những nghiên cứu về gene, con người sẽ hiểu hơn về vai trò của gene và yếu tố di truyền đối với sức khỏe, dinh dưỡng, khả năng vận động thể chất và đặc biệt trong hình thành một số bệnh di truyền và bệnh mạn tính không lây. Giải mã gene trong đó có gene “bẩn” giúp mọi người hiểu hơn về cơ thể mình, phát hiện các nguy cơ bệnh tật, từ đó thay đổi lối sống, thay đổi chế độ ăn, giảm các yếu tố nguy cơ ảnh hưởng của gene lên sức khỏe.

Cuốn sách "Giải mã gene bẩn" của TS Ben Luynh (Đại học Washington, Mỹ) tập trung vào 7 loại gene “bẩn” chính gây ra các vấn đề về sức khỏe. Chúng tôi cũng đang nghiên cứu tập trung vào 50 gene chính và những đột biến gene được xem xét trên 30 triệu điểm của gene. Tuy nhiên, con người có khoảng trên  20.000 gene nên những nghiên cứu ở Việt Nam và trên thế giới cũng chỉ là một phần rất nhỏ so với tổng thể. Gene vẫn đang là chủ đề còn rất nhiều trao đổi thảo luận.

Vậy những biểu hiện khác lạ của gene “bẩn” như thế nào và điều chúng ta cần phải quan tâm là gì thưa TS?

Tùy thuộc vào loại gene và cách thức chúng biểu hiện, bạn có thể là một người khỏe mạnh, tràn đầy năng lượng, hay bạn chịu một loạt các triệu chứng như béo phì, lo lắng, trầm cảm, mụn, đau đầu, mệt mỏi, đau khớp, tiêu hóa kém, dị ứng hóa chất, viêm da... Nếu các gene có biểu hiện như một gene "bẩn" bẩm sinh, bạn thậm chí có thể phải đối mặt với các tình trạng nghiêm trọng như rối loạn tự miễn, tiểu đường, bệnh tim và ung thư.

Những năm gần đây trên thế giới tập trung nhiều nghiên cứu xem lại hệ gene mỗi người. Cơ bản con người có hệ gene giống nhau nhưng mỗi người lại có một phần điều chỉnh, thay đổi nhỏ khác nhau. Chính vì thế, cần những xét nghiệm gene tổng thể như Circle DNA để sống theo gene. Xét nghiệm Circle DNA là xét nghiệm tổng thể toàn bộ, tập trung vào 50 nhóm gene chính nhưng xem hàng triệu điểm trên gene để xem phần lỗi như thế nào. Để từ phần lỗi đó chúng ta xem có nguy cơ về bệnh nào. Ví dụ, lỗi điểm gene này thì nguy cơ béo phì hơn người khác, lỗi điểm gene kia thì nguy cơ tiểu đường... Khi chúng ta biết hệ gene có lỗi như vậy thì chúng ta sẽ đề phòng hơn. Nếu ngay từ khi bé đã biết hệ gene có những nguy cơ gì và sống điều chỉnh sớm thì sẽ hạn chế thấp nhất những nguy cơ từ hệ gene của chúng ta.

Việc đầu tiên là tìm hiểu về cơ thể

Cũng có người nói, trước khi đổ lỗi cho gene của mình hãy xem lại lối sống. Điều đó có đúng không thưa TS?

Các gene có thể “bẩn” bẩm sinh hoặc chỉ biểu hiện “bẩn” để phản ứng với môi trường, chế độ ăn uống hoặc lối sống. Có thể chính lối sống của bạn gây ra những vấn đề về sức khỏe, de dọa tính mạng. Một số chất có thể gây ra sự thay đổi nào đó ở gene gọi là đột biến, từ đó có thể gây ra bệnh ung thư. Về lý thuyết là thế nhưng cũng có một số bằng chứng dịch tễ học cho thấy, những người dân sống ở vùng không khí ô nhiễm, chất thải của nhà máy, hoặc những con sông có nguồn nước ô nhiễm... thì tỷ lệ ung thư cao hơn nhiều lần, đặc biệt là ung thư đường hô hấp và hệ tiêu hóa. Từ đó, người ta có thể khẳng định yếu tố môi trường, hóa chất độc hại có thể gây ra những đột biến gene “bẩn”, sinh các bệnh ảnh hưởng đến sức khỏe con người. Thêm nhiều nhân tố cộng hưởng khiến cho gene của bạn gặp vấn đề. Chẳng hạn, bạn ăn quá nhiều đường, đó là một vấn đề. Nếu không ngủ ngon, bạn tạo thêm một vấn đề nữa. Chỉ sớm thôi, hiệu ứng cộng hưởng các vấn đề đó sẽ làm cơ thể trở nên tồi tệ bởi các gene tương tác với nhau. Bạn có thể tưởng tượng, cuộc sống của chúng ta sau này dựa trên một xét nghiệm DNA với tiêu chí sống theo gene...

Vậy tại Việt Nam muốn tầm soát gene thì tìm hiểu ở đâu?

Người có thể tìm đến chuyên khoa tại các bệnh viện lớn hoặc một số trung tâm nghiên cứu. Một số bệnh viện tư nhân như Viện Nghiên cứu tế bào gốc - công nghệ gene Vinmec. Năm 2021, Viện Y học ứng dụng Việt Nam cũng đã nghiên cứu và bảo chứng tính ứng dụng của xét nghiệm Circle DNA cho Công ty Cổ phần Giải pháp Sống theo Gene. Đây là một trong những đơn vị giới thiệu và triển khai dịch vụ xét nghiệm CircleDNA tại Hà Nội và TPHCM, tầm soát các bệnh tương lai dựa trên những kết quả xét nghiệm DNA. Cơ thể chúng ta do bố mẹ sinh ra, có những cái quy định theo gene nhưng nó luôn có một khoảng để chúng ta điều chỉnh. Trong quá trình phát triển, gene không hoàn toàn cố định. Thay đổi về lối sống có thể giúp giảm những nguy cơ về bệnh tật.

Nhưng để biết chính xác các gene “bẩn” của mình là một việc làm tốn kém mà không phải ai cũng thực hiện được. Có phương pháp nào đơn giản hơn để làm sạch gene không thưa ông?

Mỗi chúng ta đều có vài gene “bẩn”. Ngay cả khi gene của bạn “bẩn” bẩm sinh, bạn hoàn toàn có thể cải thiện chúng. Nhiều người tin rằng gene di truyền khiến những rối loạn xảy ra trong gia đình mình. Tuy nhiên, các nhà khoa học chứng minh rằng, với kế hoạch phù hợp chúng ta có thể loại bỏ các triệu chứng, tối ưu hóa sức khỏe thể chất và tinh thần và cuối cùng là viết lại số phận di truyền của bạn. Phương thức làm sạch gene đơn giản là luôn sử dụng chế độ ăn và lối sống hợp lý. Nhưng chúng ta không thể có một phương án cho tất cả. Sức khỏe của một người phụ thuộc vào gene, bệnh lý, cách sống, cách chọn lựa thực phẩm của từng người. Do vậy, việc đầu tiên là tìm hiểu về cơ thể hằng ngày, các chỉ số sức khỏe (cân nặng, huyết áp, tim mạch... Tùy theo tình trạng mà có giải pháp phù hợp để xây dựng một lối sống lành mạnh cho sức khỏe. Điều này nên có các chuyên gia hỗ trợ vì dựa trên độ tuổi, tình trạng sức khỏe, các chuyên gia có thể giúp định hướng chế độ sinh hoạt, ăn uống hợp lý.

Xin cảm ơn ông!