Chọn cái chết để bảo toàn khí tiết
Trong trận chiến đấu này, con trai Nguyễn Tri Phương là phò mã Nguyễn Lâm, một dạ tử thủ không dời thành nên tử trận ngay tại nơi giao tranh. Nguyễn Tri Phương bị thương nặng và rơi vào tay giặc.
Bắt được Tổng đốc Nguyễn Tri Phương, quân Pháp tìm cách chạy chữa hòng mua chuộc ông. Chúng biết nếu Nguyễn Tri Phương quy thuận, chúng sẽ dễ dàng đạt được mục đích chiếm lĩnh nước Nam hơn. Nguyễn Tri Phương từ chối thẳng thừng yêu cầu đắp thuốc chữa trị vết thương của chúng, tuyệt thực, tuẫn tiết để khẳng định tinh thần bất khuất của người Việt Nam trước giặc ngoại xâm.
“Bây giờ nếu ta chỉ gắng lay lắt mà sống, sao bằng thung dung chết về việc nghĩa. Lời đáp trả đanh thép của ông trước quân giặc đã thổi bùng lên tinh thần vì việc nghĩa" ở khắp nước Nam.
Tổng đốc Nguyễn Tri Phương qua đời ngày 20/12/1873 sau khi tuyệt thực, để lại niềm tiếc thương vô hạn cho quan dân, sĩ phu cả nước nói chung và Hà Thành nói riêng. Niềm tiếc thương ấy được hun đúc thành ý chí quật cường quyết tâm quét sạch giặc ngoại xâm trên toàn cõi nước Nam.
Thi hài của hai cha con Nguyễn Tri Phương được đưa về an táng ở quê nhà. Vua Tự Đức tự soạn bài văn tế khóc ba vị công thần và cho lập đền thờ ở quê. Năm 1875, cho thờ tự vào đền công thần Trung Nghĩa Từ ở Huế. Sau đó lại lập một nhà thờ lấy tên Trung Hiếu Từ ở Chi Long, thờ chung ba vị công thần trong một gia đình hy sinh vì nước.
Mười năm tâm sự với trời xanh
Người dân Hà Nội càng sục sôi căm thù, nhất tề đứng lên chống Pháp. Chiếm Thành Hà Nội được một năm, quân Pháp liên tục phải đối mặt với những cuộc nổi dậy của nhân dân và sĩ phu sở tại.
Trong cuộc chiến ở Cầu Giấy, quân Pháp trúng kế, rơi vào ổ phục kích của ta, bị tiêu diệt gọn. Garnier bị giết tại trận, tàn binh Pháp lui về cố thủ trong thành. Sau trận Cầu Giấy, Pháp buộc phải kí hiệp ước ngày 5/1/1874, trả lại Thành Hà Nội và các tỉnh Hải Dương, Ninh Bình, Nam Định và chỉ lập một cơ quan công xứ ở Hải Phòng.
Tiếc thương vị Tổng đốc Hà Thành trung nghĩa, nhân dân Hà Nội lập bàn thờ Nguyễn Tri Phương tại đền Trung Liệt trên gò Đống Đa. Ngày nay, bên bệ thờ Nguyễn Tri Phương tại đền Trung Liệt vẫn còn lưu lại hai câu đối do người đương thời viết:
Thử thành quách, thử giang sơn, bách chiến phong trần dư xích đạo
Vi nhật tinh, vi hà nhạc, thập niên tâm sự vọng thanh thiên
Nghĩa là:
Kia thành quách, kia non sông, trăm trận phong trần còn thước đất
Là trời sao, là sông núi, mười năm tâm sự với trời xanh
Nguyễn Tri Phương một trọng thần, danh tướng tài ba vào loại bậc nhất triều Nguyễn, bất chấp hoàn cảnh thực lực quân sự yếu hơn so với quân xâm lược, trong triều thì bè phái, không có chủ trương sáng suốt, nhất quán, không ít quan đại thần trong triều hoang mang, hèn nhát, mưu cầu lợi riêng.
Nguyễn Tri Phương đã có nhiều đóng góp lớn trong xây dựng, bảo vệ và ổn định tình hình đất nước, một lòng quyết tâm đánh Pháp đến cùng để bảo vệ độc lập dân tộc. Dù không thành công nhưng đã chọn cái chết để bảo toàn khí tiết. Khí phách, lòng tận tụy vì nước, vì dân của Nguyễn Tri Phương sống mãi trong lịch sử và truyền thống dân tộc Việt Nam.
