Nét đặc biệt của “danh lam cổ tự” Đền Đươi

Ngày 25/8/2024, huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương tổ chức Lễ khánh thành công trình tu bổ, tôn tạo Di tích lịch sử, văn hóa Quốc gia và Lễ hội truyền thống Đền Đươi, xã Thống Nhất Đây là nơi thờ Nguyên Phi Hoàng Thái Hậu Ỷ Lan Thánh Mẫu, một nhân vật lịch sử, người đã đem tâm sức cho sự nghiệp bảo vệ và dựng xây đất nước triều Lý.

Quần thể di tích lịch sử Quốc gia Đền Đươi sau trùng tu. Ảnh: Quang Tiệp/Cổng Thông tin điện tử Đảng bộ Tỉnh Hải Dương.

Nghìn năm lịch sử

Theo Báo điện tử Hải Dương, tương truyền, Đền Đươi được xây dựng từ thời nhà Lý, khi Nguyên phi Thái hậu Ỷ Lan còn sống. Trên thực tế, qua khảo sát và nghiên cứu, ở đây còn nhiều gạch thời Trần, song di tích hiện tại mới được trùng tu thời Lê.

Đền toạ lạc ở thôn Cẩm Đới, trước mặt là vùng đầm, hồ rộng lớn có hình 9 con rồng nên người dân thường gọi là Cửu Long hội tụ. Đầm nối với sông Sặt, thuyền bè có thể ra vào dễ dàng.

Theo truyền thuyết, Nguyên phi Ỷ Lan đi thị sát tình hình đất nước, thuyền của bà ghé vào đây. Thấy cảnh đẹp, bà cho sắc chỉ và tiền bạc để nhân dân ở Cẩm Đới xây dựng đền, chùa.

Để ghi nhớ công ơn của bà, nhân dân Cẩm Đới xây dựng đền, chùa tôn thờ. Từ đó đến nay, trải qua bao thăng trầm của lịch sử, ngôi đền hiện đón nhân dân địa phương và khách thập phương đến chiêm bái và tưởng nhớ công ơn của Nguyên Phi Ỷ Lan. Các triều đại sau này đều có sắc phong về Đền Đươi, khẳng định tầm quan trọng của ngôi đền này.

Hàng năm, cứ đến ngày 12/2 và 25/7 âm lịch, là ngày sinh và mất của Nguyên Phi Ỷ Lan, nhân dân địa phương lại tổ chức lễ hội Đền Đươi để tôn vinh sự nghiệp của bà.

Truyền thống cách mạng hào hùng

Tại di tích Đền Đươi, năm 1943-1944, đội tuyên truyền giải phóng quân và đội tự vệ của xã thường xuyên tổ chức luyện tập quân sự để chuẩn bị cho cao trào cách mạng dân tộc. Trong cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945, cán bộ và quần chúng đã tập trung ở Đền Đươi, từ đó kéo đi giành chính quyền ở huyện Gia Lộc, xóa bỏ chính quyền thực dân phong kiến. Chính quyền cách mạng lâm thời được thành lập trong niềm vui mừng phấn khởi của nhân dân.

Năm 1946, thực dân Pháp quay trở lại xâm lược nước ta. Thị đội Hải Dương sơ tán về Đền Đươi, kịp thời chỉ đạo cuộc kháng chiến. Đội du kích của xã lấy khu đền làm địa điểm luyện tập quân sự. Năm 1947, đồng chí Trần Dừa, Trưởng ty Công an và Đội Việt Hùng, về đền đóng quân và từ đó xuất quân tiêu trừ bọn Việt gian phản quốc.

Năm 1948, Ủy ban kháng chiến huyện Cẩm Giàng và đơn vị bộ đội Quang Trung sơ tán về Đền Đươi làm việc và luyện tập. Sau đó, Ủy ban kháng chiến xã Thạch Khôi cũng sơ tán về đền để giữ vững hoạt động. Từ đó đến ngày quân Pháp rút khỏi Việt Nam, Đền Đươi là cơ sở của cuộc kháng chiến ở địa phương và là đường dây liên lạc lên chiến khu Việt Bắc.

Ngày nay, khu di tích Đền Đươi còn lưu giữ các hầm bí mật để che giấu bảo vệ cán bộ, bộ đội của một thời kỳ đấu tranh cách mạng hào hùng.

Đền Đươi lưu giữ được nhiều đồ thờ, tế tự và cổ vật có giá trị. Ảnh: Quang Tiệp/Cổng Thông tin điện tử Đảng bộ Tỉnh Hải Dương.

Kiến trúc đặc sắc

Kiến trúc hiện tại của Đền Đươi được định hình sau đợt trùng tu cuối thế kỷ 17. Về tổng quan, đền có bố cục hình chữ “Quốc”. Từ trước ra sau, công trình đầu tiên là toà Tiền tế gồm 3 gian, 2 dĩ, dài 17 m, rộng 8,1 m, có 4 vì kèo chính và 2 dãy cột quân của 2 gian. Đây là công trình thời Hậu Lê khá tiêu biểu với hệ thống cột thấp và các bức chạm tinh xảo.

Từ tòa Tiền tế đi qua khoảng sân hẹp sẽ đến toà Trung từ, dài 17 m, rộng 5,1 m. Tòa nhà này có 4 vì kèo kết cấu kiểu con chồng đấu sen, tạo thành 5 gian rộng, 2 gian đầu hồi không có vì kèo, chỉ có hệ thống xà và hoành gác tường. Các chi tiết mộc của toà Trung từ có độ lớn trung bình, kỹ thuật chế tác chủ yếu là bào trơn, đóng bén, những chi tiết được lắp khít vào nhau bởi hệ thống mang mộng bén sát. Móng và tường xây bằng gạch chỉ chắc chắn theo kiểu thu hồi bít đốc, mái lợp ngói mũi.

Nối liền gian thứ nhất và gian thứ 5 của tòa Trung từ với tòa Tiền tế là 2 dãy Giải vũ phía Bắc và phía Nam, mỗi dãy dài 6,4 m, rộng 1,65 m. Kiến trúc của 2 dãy Giải vũ khá đơn giản, là kèo cầu chúa báng, cột thấp, mái lợp ngói mũi. Hai dãy Giải vũ và hai tòa Tiền tế và Trung từ tạo thành một không gian khép kín, khoảng sân giữa được đặt những chậu cảnh khá đẹp.

Công trình nằm sau cùng là toà Hậu cung có 3 gian, trong đó, một gian cung cấm, mặt trước gian cung cấm có bộ ván bưng chạm "lưỡng long chầu nguyệt" khá sinh động. Kiến trúc của toà nhà này gồm 2 vì kèo kết cấu kiểu chồng rường, kỹ thuật chủ yếu là bào trơn, đóng bén, không có chạm khắc hoa. Móng, tường xây thấp bằng gạch chỉ, mái lợp ngói mũi.

Hậu cung Đền Đươi có khám thờ tượng nguyên phi Ỷ Lan, tư thế ngồi, cao 60 cm, nét mặt phúc hậu. Những hiện vật khác được lưu giữ trong đền là 4 bộ kiệu, 1 long đình, 4 ngai thờ, 1 bộ bát bửu, 2 câu đối, 1 bát hương đồng, 2 nghê đá thế kỷ 17.

Khuôn viên đền còn có ngôi chùa nhỏ tên là Quỳnh Hoa. Công trình này bị phá huỷ trong chiến tranh và đã được khôi phục lại, kiến trúc khá đơn giản.

Ngày 21/01/1992, Đền Đươi được Bộ Văn hoá, Thông tin và Thể thao cấp Bằng công nhận Di tích lịch sử văn hoá Quốc gia.