Hình minh họa.
Thông minh, vũ dũng hơn người
Nguyễn Xí sinh ở Nghi Hợp, Nghi Lộc, Nghệ An, gốc người làng Cương Gián, Nghi Xuân, Hà Tĩnh. Ông nội của Nguyễn Xí là Nguyễn Hợp, làm nghề nấu muối.
Vợ chồng ông có hai người con, con trai cả là Nguyễn Khai, con trai thứ là Nguyễn Hội. Để con trai cả ở lại quê, cụ Hợp đưa vợ chồng con trai thứ Nguyễn Hội đến Hải Tân, Thượng Xá (Nghi Hợp, Nghi Lộc, Nghệ An) sinh sống.
Tại vùng quê mới, vợ chồng ông bà Nguyễn Hội – Vũ Thị Hạch sinh hạ được hai con trai là Nguyễn Biện (1394) và Nguyễn Xí (1397). Thuở đó nghề muối rất phát đạt.
Nhờ mang sản phẩm đi bán khắp nơi nên Nguyễn Hội đã kết tình thân giao với cụ Lê Khoáng (thân sinh Lê Lợi) ở Lam Sơn, Lương Sơn (Xuân Lam, Thọ Xuân, Thanh Hóa)… một hào trưởng của địa phương, có hàng nghìn nông nô.
Lên 9 tuổi, Nguyễn Xí đến gặp Lê Lợi lần đầu và cùng năm ấy theo anh trai đến làm người nhà Lê Lợi. Nguyễn Xí vũ dũng hơn người, thông minh, nhanh nhẹn, tỏ rõ là người có tài, vì thế Lê Lợi rất quý, yêu như con và giao cho chăm sóc một đàn chó săn lớn.
Huấn luyện đội quân đặc biệt
Sách Đại Việt thông sử cho biết: Sớm chiều chia cơm cho chó ăn, ông đều dùng chuông làm hiệu. Bầy chó theo sự điều khiển, tiến thoái răm rắp. Trong bước đường chiến chinh, đàn chó trở thành một đội quân đặc biệt, do được huấn luyện chu đáo, điều khiển bằng tiếng nhạc nên từ ăn, ngủ, tấn công chúng đều theo hiệu lệnh.
Những lúc bị vây hãm tuyệt lương, đàn chó được lệnh đi săn thú, bắt chim về làm thức ăn cho nghĩa quân. Khi xung trận, Nguyễn Xí điều khiển bầy chó lăn xả vào cắn xé, làm quân giặc rất hoảng sợ. Mã Kỳ mỗi khi nghe đến đội quân khuyển của ông lại kinh hãi.
Có lần Nguyễn Xí cho buộc vào cổ đàn chó những chiếc đạc ngựa, khi chạy phát ra tiếng kêu như tiếng đoàn kị mã. Đến đêm, ông dẫn quân đến vây trại giặc rồi cho đánh trống reo hò ầm ĩ, lại xua chó chạy quanh.
Quân Minh nghe tiếng đạc ngựa, lại thấy tiếng trống thúc, quân reo, rất hốt hoảng tưởng bên ta đến cướp trại nhưng không rõ binh lực thế nào nên không dám ra đánh, đành dùng cung nỏ bắn ra như mưa; một chốc Nguyễn Xí lại cho dừng, bọn giặc thấy yên thì ngừng bắn, ông lại thả chó ra, trống lại đánh, quân lại reo, giặc lại bắn ra.
Đến gần sáng, sau khi thu nhặt thì được hàng vạn mũi tên, quân ta rút đi, còn bọn giặc cả đêm hoảng loạn, mất ngủ lại tổn thất rất nhiều tên. Nghĩa quân Lam Sơn và dân chúng hết lời ca ngợi Nguyễn Xí, xem việc lập kế lấy tên của giặc không kém gì mưu của Khổng Minh dùng người rơm “mượn tên” của quân Tào trên sông Xích Bích thời Tam Quốc. Trong 10 năm kháng chiến, Nguyễn Xí cùng đàn chó của mình tham gia nhiều trận đánh quan trọng…
Năm 1418, mùa Xuân, tháng Giêng, ngày Canh Thân, Lê Lợi xưng Bình Định vương, phát động khởi nghĩa Lam Sơn, Nguyễn Xí cùng tham gia, lúc đó ông 22 tuổi.
Ngày 16, tháng Giêng, tên phản bội Ái, dẫn quân Minh đánh úp, bắt gia thuộc Lê Lợi và nhiều vợ con quân dân. Quân sĩ chán nản bỏ đi, chỉ có Nguyễn Xí cùng Lê Lễ, Lê Náo, Lê Bí, Lê Đạp theo Lê Lợi nương náu trên núi Chí Linh.
(còn nữa)
Nguyễn Trung Thành
