Lý giải nguyên nhân vụ lở đất vùi lấp người ở Quảng Nam

Sạt lở đất ở Nam Trà My (Quảng Nam).

Nhiều người bị vùi lấp do sạt lở

Tối 28/10, do ảnh hưởng của bão số 9 gây mưa to, gió lớn, tại thôn 1 xã Trà Leng, huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam đã xảy ra vụ sạt lở làm 45 người bị mất tích. Vào cùng thời điểm trên, tại xã Trà Vân (huyện Nam Trà My) cũng xảy ra vụ sạt lở đất vùi lấp khoảng 8 người. Đến sáng 29/10, đã có tất cả 11 thi thể được tìm thấy. Trước đó cũng tại Nam Trà My, lúc 13h30' cùng ngày 28/10, một ngọn núi bất ngờ sạt lở khiến hàng nghìn khối đất đá tràn xuống trung tâm Tăk Pỏ, xã Trà Mai, huyện Nam Trà My, khiến nhiều ngôi nhà cùng tài sản của người dân bị vùi lấp. Có 4 người bị vùi lấp nhưng đã thoát ra được. Sau khi vụ sạt lở xảy ra, chính quyền huyện Nam Trà My đã sơ tán khoảng 100 hộ dân bị ảnh hưởng đến nơi an toàn.

Lý giải về nguyên nhân gây ra vụ sạt lở nghiêm trọng này, PGS.TS Trần Tân Văn, Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản cho biết, hiện Quảng Nam mới chỉ có bản đồ hiện trạng chứ chưa có bản đồ phân vùng phân vùng lũ quét, sạt lở đất. Tuy nhiên, theo các nghiên cứu thì khu vực Nam Trà My và Bắc Trà My là những nơi có nguy cơ rất cao xảy ra trượt lở vì đặc điểm địa chất của vùng đá cổ phong hóa rất dày, địa hình đồi núi với độ dốc cao. Lớp vỏ phong hóa dày đồng nghĩa nền đất yếu rất dày, khi gặp mưa lớn sẽ nhão ra và gây sạt lở ở diện rộng. Những vụ sạt lở tương tự như vậy cũng đã từng xảy ra ở Bình Định và Quảng Ngãi, là những khu vực nguy cơ cao về sạt lở đất.

Quan trọng nhất đối với độ ổn định của sườn dốc chính là có hay không có nước. Nước là kẻ thù số một của sườn dốc. Chỉ cần mưa với cường độ khoảng 100mm/ngày, hay mưa nhỏ vài chục milimét nhưng kéo dài cả tuần đến chục ngày là đủ để làm đất đá bị bão hòa nước. Và khi đó nếu tiếp tục có một trận mưa lớn đột ngột thì khả năng cao là sẽ gây ra trượt lở. Một lưu ý nữa là trượt lở dường như hay xảy ra vào ban đêm, có thể liên quan đến sự thay đổi nhiệt độ, áp lực của nước trong các lỗ rỗng trong đất đá.

Lũ cuốn theo bùn đất ở Nam Trà My

Thủy điện, động đất góp phần gây sạt lở đất

PGS.TS Trần Tân Văn cho rằng, các hoạt động xây dựng cơ sở hạ tầng, đường sá, thủy điện, cắt chân sườn dốc tự nhiên lấy mặt bằng làm nhà... ít nhiều đều có tác động, đều đóng góp vào làm mất cân bằng sườn dốc. Chỉ có điều là nếu làm cẩn thận, có khảo sát đầy đủ, tính toán, thiết kế chi tiết và thi công chuẩn mực thì tác động sẽ ít hơn, còn không thì tác động sẽ rất lớn, thậm chí trực tiếp gây ra trượt lở.

Ví dụ như xây đập tích nước làm thủy điện. Bình thường không có đập, không có nước thì mực nước trên sông, suối sẽ chỉ ở mức thấp. Nhưng khi có đập, nhất là khi hồ mới tích nước thì mực nước hồ sẽ dâng cao hơn bình thường từ vài mét đến vài chục mét, khiến cho mực nước ngầm trong đất đá cũng dâng lên theo, khiến nhiều phần đất đá bị bão hòa hơn, làm cho sườn dốc có thể trở nên mất ổn định.

Ngoài ra, động đất là một yếu tố tác động vào sạt lở đất. Ở Quảng Nam, ít có động đất từ các đứt gãy, nhưng động đất kích thích (do xây dựng các hồ chứa thủy điện) lại xảy ra rất nhiều. Điều đáng nói là ở Nam Trà My (Quảng Nam), cả hai yếu tố này đều hiện hữu. Cộng với mưa lớn, địa chất yếu, không phân vùng dân cư tránh nơi có nguy cơ sạt lở… nên hậu quả mới nghiêm trọng như vậy.

Lập bản đồ phân vùng sạt lở

PGS.TS Trần Tân Văn cho biết, sau 8 năm triển khai dự án “Điều tra, đánh giá và phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá các vùng núi Việt Nam,” đến nay, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản đã thành lập được bản đồ hiện trạng trượt lở đất đá tỷ lệ 1:50.000 trên 22 tỉnh và bản đồ phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá tỷ lệ 1:50.000 cho 15 tỉnh. Ngoài các bản đồ trên thì dự án cũng đã triển khai xây dựng một số bản đồ tương tự ở tỷ lệ lớn hơn, 1:25.000 cho một số khu vực trọng điểm và 1:10.000 cho một số xã trọng điểm, có nguy cơ trượt lở cao (đến nay đã triển khai được hơn 50 xã). Theo kế hoạch thì trong thời gian tới dự án sẽ xây dựng thêm các bản đồ đánh giá mức độ nguy hiểm trượt lở đất.

Về lý thuyết là có thể dự báo được trượt lở và trên thực tế, ở một số quốc gia, vùng lãnh thổ tiên tiến trên thế giới như Nhật Bản, Hàn Quốc, Hoa Kỳ, nhất là Hồng Kông (Trung Quốc), người ta đã triển khai các biện pháp quan trắc, giám sát một số sườn dốc cụ thể, quan trọng, thậm chí có thể lắp đặt một số thiết bị quan trắc thời gian thực, giám sát qua internet, dự báo được khá chính xác thời điểm có thể xảy ra trượt lở. Tuy nhiên, xin nhắc lại là chỉ đối với một số sườn dốc quan trọng mà trượt lở xảy ra ở đó có thể gây ra hậu quả lớn về người và cơ sở vật chất. Ví dụ, dọc các đường cao tốc, gần các trung tâm dân cư lớn... Đối với các sườn dốc tự nhiên, ở các vùng nông thôn, miền núi như Việt Nam thì điều này vẫn khó thực hiện

PGS.TS Trần Tân Văn cho biết, thiên tai sạt lở là rất khó lường, không thể giảm tuyệt đối nhưng hoàn toàn có thể giảm thiểu bằng các biện pháp căn bản, tận gốc. Trước tiên phải cải thiện công tác chuyển giao kết quả điều tra nghiên cứu cho địa phương, các địa phương phải hiểu và nắm rõ được vai trò ý nghĩa của bản đồ hiện trạng và phân vùng cảnh báo. Thực tế trong nghiên cứu phân vùng cảnh báo lũ quét, sạt lở đất, nhiều khi bản đồ đã bàn giao cho địa phương rồi, nhưng không được quan tâm, không được sử dụng vào công tác quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Cần diễn tập, lên phương án dự phòng trước, xác định sẵn các vị trí sơ tán khi cần thiết.

Các cơ quan điều tra đánh giá trượt lở cần triển khai đợt kiểm tra rà soát tất cả các địa phương có nguy cơ sạt lở để cảnh báo. Cần tích hợp bản đồ cảnh báo vào phát triển kinh tế xã hội, tránh xây dựng các khu tái định cư, tập trung đông dân cư… tại nơi có nguy cơ trượt lở cao là điều căn bản nhất. Trong khi chưa có các công cụ dự báo hiện đại thì cứ vào mùa mưa bão, những nơi có nguy cơ cao xảy ra sạt lở trên bản đồ cảnh báo, cần áp dụng các biện pháp sơ tán ngay.