Đền thờ dòng họ Nguyễn Đăng.
Giỏi đối đáp
Nguyễn Đăng Cảo (1619 -?), tự Bá Thành, hiệu Tùng Tiên, sinh năm Kỷ Mùi 1619; người xã Hoài Bão, huyện Tiên Du, nay thuộc xã Liên Bão, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh; năm 28 tuổi đỗ Hội nguyên, Đình nguyên, Đệ nhất giáp Tiến sĩ cập đệ Đệ tam danh (tức Thám hoa) khoa thi Bính Tuất 1646 thời Lê Chân Tông.
Do khoa thi này không lấy Đệ nhất giáp Tiến sĩ cập đệ Đệ nhất danh (trạng nguyên) và Đệ nhất giáp Tiến sĩ cập đệ Đệ nhị danh (bảng nhãn) nên ông là người đứng đầu trong số những người thi đỗ.
Sau ông lại đỗ đầu khoa Đông các và làm quan Đông các Đại học sĩ năm 1659, xếp trên các vị Hồ Sĩ Dương, Nguyễn Thiên, Phạm Duy Chất, Bùi Đình Viên.
Ông từng đi sứ Bắc, từng tiếp sứ Bắc rất nổi tiếng, nhưng sau bị bãi chức, không được trọng dụng vì tính tình cương trực, không theo thói đời.
Nguyễn Đăng Cảo là anh của Tiến sĩ Nguyễn Đăng Minh, bác của Tiến sĩ Nguyễn Đăng Tuân và Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo.
Xung quanh cuộc đời đình Nguyên Thám hoa Nguyễn Đăng Cảo có rất nhiều giai thoại.
Truyện kể, từ nhỏ Đăng Cảo rất thông minh, 13 tuổi đọc sách một lượt là thuộc hết, mọi người suy tôn là thần đồng.
Vốn là người ưa tự do phóng khoáng, ông thường đi du ngoạn và giao thiệp rộng rãi với mọi người, sớm thể hiện tính cách sắc sảo.
Năm 16 tuổi, một hôm đi chơi, gặp một thuyền buôn, ông hỏi người chủ cho xem tấm vải gấm và hỏi giá bán. Chủ thuyền là người hay chữ nên ra một vế đối thử tài ông như sau:
“Hữu nhất thuần cẩm, thượng cầm hạ thú, sắc nhiều toàn thuyền, khang ninh phúc thọ”. Nghĩa là, có một tấm gấm quý, trên con cầm, dưới con thú, màu huyền sắc đẹp, mạnh khoẻ giàu sang sống lâu.
Đăng Cảo có đồng tiền đúc mang theo, nghĩ ngay ra vế đối lại: “Hữu nhất văn tiền, nội phương ngoại viên, diện đế tứ tự, thông bảo khai nguyên”.
Nghĩa là, có một đồng tiền, trong thì vuông, ngoài thì tròn, mặt đề bốn chữ, thông bảo khai nguyên. Chủ hàng nghe xong rất cảm phục liền biếu tặng Đăng Cảo tấm vải gấm quý đó.
Nhất giáp về phần ta
Nguyễn Đăng Cảo thi ba kỳ ở huyện đều đứng đầu. Khi về tỉnh dự thi vấn đáp, quan trường thi thấy ông vào không quỳ lạy mà chỉ chào, tỏ vẻ không hài lòng, nên đã dùng những câu hỏi hiểm hóc của kinh lễ đưa ra để hỏi; nhưng Đăng Cảo đều trả lời trôi chảy.
Tuy vậy, quan Tả Tham chính còn chất vấn thêm. Đăng Cảo bèn nói, theo điều lệ của triều đình, chỉ được hỏi 6 câu; nay các ông đã hỏi tôi đến 12 câu rồi, tôi biết nhưng tôi không trả lời nữa.
Quan Hiến sát thấy vậy bèn nói nhỏ với quan Tham chính rằng, đây là một nhân tài lớn. Vấn đáp kết thúc, Đăng Cảo đỗ Giải nguyên (đỗ đầu Hương Cống), khi ấy mới 24 tuổi (1638).
Đăng Cảo sớm có tài tiên tri, nên trước khi vào thi Hội và thi Đình, ông đã tiên đoán trước kết quả đỗ đạt.
Khoa thi năm 1464, ngày thi đến nơi, ông em Đăng Minh lo lắng cho rằng khoa này có nhiều người giỏi, chưa chắc hai anh em đã đỗ, Đăng Cảo liền nói, chú cứ yên tâm, khoa này triều đình lấy nhất giáp chắc là về phần ta, thứ hai về ông bạn người Thanh Hoá, thứ ba – đệ tam giáp về phần chú.
Kết quả kỳ thi đúng như Đăng Cảo đoán: ông đỗ đệ nhất giáp, còn Đăng Minh đỗ đệ tam giáp Tiến sĩ.
Ngày vào Điện nhà vua thi, Đăng Cảo sức học uyên thâm, văn lý hùng hồn đáng bậc Trạng nguyên, nhưng vì triều thần thấy ông là người ương ngạnh ngang tàng nên chỉ chấm đỗ đến Thám hoa.
Một lần bế con trai còn nhỏ của Nguyễn Đăng Minh là Nguyễn Đăng Đạo, gọi ông là bác, ông nói rằng:
Triều đình ghét ta ngang bướng, đánh xuống Thám hoa, nhưng cháu ta – thằng bé này nhất định sẽ đỗ Trạng nguyên cho mà xem, không đánh nó xuống được đâu. Sau đó quả đúng như vậy.
(còn nữa)
Nguyễn Thành Hữu
