Trong Đông y, phế có hai chức năng: Một là phế giữ chức năng hô hấp. Hai là phế chủ chân khí. Sách Nội kinh tố vấn nói: “Hai lá phổi sáng bóng là cái ô che chở cho các phủ tạng khác, Phế rỗng như tổ ong, dưới đáy không có lỗ rỗng, hít vào thì phồng lên, thở ra thì dẹp xuống, thở ra hít vào một cách tự nhiên, chủ việc vận hóa và thanh trọc khí trong cơ thể, là nơi đóng mở vận hành của toàn thân. Mục đích là để bẩm thụ khí của trời kết hợp với khí của đồ ăn thức uống để duy trì sự sống của con người”. Khi phế có bệnh không giao hòa được khí của đồ ăn thức uống và khí trời, thường ho, đờm tắc nghẽn, suyễn thở làm hô hấp phải tắc nghẽn.
Trong thiên kinh mạch của Đông y lại nói”: “Các kinh mạch đều thu về phế”, như vậy phế phải giúp cho tâm (tim) điều tiết sự tuần hoàn của huyết trong cơ thể, làm cho các phủ tạng khí huyết luôn được điều hòa. Đó là phế chủ khí, tâm chủ huyết “ khí là thống soái của huyết, khí hành thì huyết hành”. Cho nên muốn huyết lưu thông tốt thì nguyên khí trong phổi phải cường thịnh, dồi dào thì người mới khỏe mạnh. Mũi là cữa ngõ ra vào của khí. Khi phế có bệnh thường ảnh hưởng đến mũi. Khi phế bị khí độc (Covid-19) của phong hàn xâm phạm vào phế, thì xuất hiện chứng ngạt mũi, chảy nước mũi, không ngửi thấy mùi. Khi bị vi khuẩn phá hoại phế nang thì gây ra sốt cao, tiết dịch, khó thở, ho, suyễn, thở gấp, hai cánh mũi phập phồng vì thiếu khí.
Sau nhiều ngày tìm tòi nghiên cứu trong 30 bài thuốc điều trị các chứng bệnh ở phế, chúng tôi xin trích hai bài thuốc của các danh y đương đại của Trung Quốc điều trị các chứng bệnh về phế (phổi) để các đồng nghiệp tham khảo hỗ trợ điều trị dịch bệnh Covid-19 hiện đang hoành hành, làm tổn hại đến sức khỏe nhân dân trong cả nước, góp phần chống dịch cùng với ngành y tế.
- Bài Phế khí thũng phương của danh y Đỗ Hoài Đường đăng trong bộ sách Trung y đương đại Danh y nghiệm phương đại toàn gồm: Bán hạ 10g, chích thảo 4g, đào nhân 12g, đông trùng hạ thảo 10g, hạnh nhân (sao) 6g, hậu phác 6g, hồng sâm 10g, mạch nha 12g, ngũ vị tử 6g, quế chi 6g, sinh khương 2 lát, tô tử (sao) 6g.
Bài thuốc này sau khi nghiên cứu, chúng tôi thấy tác giả đã tổng hợp 4 bài thuốc với nhau để điều trị toàn diện các chứng bệnh ở phế (phổi) gồm bài: Sinh mạch tán phối hợp với bài nhân sâm hồ đào thang, với bài hậu phác sinh khương bán hạ cam thảo nhân sâm thang. Bài tử tô giáng khí thang tạo thành bài Phế khí thũng phương. Bài sinh mạch tán để bổ phế khí đang bị thiếu hụt, phế âm đang bị khô kiệt nên khó thở, đồng thời liễm phế khí đang bị tiêu tán làm chủ dược của bài. Vị quế chi để hành huyết, thông kinh lạc, giáng khí nghịch. Bán hạ phối hợp với mạch nha để khai khí đang bị kết tụ mà không gây táo. Hậu phác, hạnh nhân để giáng khí trị chứng đầy hơi tức ngực. Đào nhân, đông trùng hạ thảo để bổ thận nạp khí. Sinh khương, tô tử để tán thủy giáng khí.
Toàn bài thuốc có tác dụng trị phế khí thũng (ứ lại không thông) bệnh nhân ho, khó thở, đờm có lẫn máu. Ngày uống một thang, sắc 3 lần, uống 3 lần trong ngày, uống lúc đói hoặc trước khi ăn, uống khi thuốc còn ấm.
Hiện nay, dược liệu trên thị trường của Việt Nam nhập của Trung Quốc đều thuộc nhóm loại 3, loại 4 không được dùng. Nếu dùng phải tìm dược liệu loại 1 hoặc loại 2 mới có kết quả tốt.
- Bài Phế viêm đờm suyễn thang của danh y Đỗ Hoài Đường (cùng tác phẩm trên): Cam thảo (sống) 4g, đình lịch tử (sao) 6g, hạnh nhân 10g, liên kiều 10g, ma hoàng (sống) 1,6g, kim ngân hoa 10g, huyền sâm 6g, qua lâu bì 6g, thạch cao sống 16g, thiên trúc hoàng 6g. Trong bài, ma hoàng dùng liều bằng 1/10 của thạch cao dựa theo phương pháp lấy ít ma hoàng để khai phế, bình suyễn, thạch cao dùng nhiều để ức chế tính tân lương để tuyên phế khí. Thiên trúc hoàng, đình lịch tử để tuyên phế, tiêu đờm, khai bế tuyên giáng khí, làm cho phế khí thông suốt. Kim ngân hoa, liên kiều để thanh nhiệt đồng thời tuyên giải nhiệt tà ở phế vệ, hạnh nhân, qua lâu bì, huyền sâm để thanh nhuận hóa đờm, lợi hầu họng khai thông phế khí.
Bài thuốc có tác dụng thanh tuyên khai phế khí, hóa đờm, bình suyễn trị phế và phế quản đang bị viêm. Ngày uống một thang, sắc uống 3 lần trong ngày, uống trước khi ăn, khi thuốc còn ấm.
Tùy theo chứng trạng bệnh nhân mà dùng bài nào trước bài nào sau, theo hiện tình của bệnh lý đang biểu hiện trên bệnh nhân.
TTND.BS Cao cấp Nguyễn Xuân Hướng (nguyên Chu tịch T.Ư Hội Đông y Việt Nam)
