Xác định đái máu đại thể hay vi thể
Bình thường nước tiểu không có hồng cầu hoặc có không đáng kể. Đái máu là một biểu hiện thường gặp. Đái ra máu có thể nhiều, mắt thường có thể thấy được gọi là đái máu đại thể, đái máu đại thể là khi hồng cầu niệu nhiều, nước tiểu có màu hồng cho đến màu đỏ tươi hoặc đỏ sẫm, để lâu có lắng cặn hồng cầu hoặc trong nước tiểu có máu cục. Khi hồng cầu trong nước tiểu ít, mắt thường không thấy được, gọi là đái ra máu vi thể.
Nguyên nhân gây đái máu có thể xuất phát từ bất kỳ vị trí nào của hệ tiết niệu. Đái máu có thể là dấu hiệu của một bệnh lý ác tính hoặc triệu chứng của một bệnh nặng của hệ tiết niệu hoặc toàn thân.
Đái máu vi thể là khi số lượng hồng cầu niệu có đáng kể nhưng chưa đủ làm thay đổi màu sắc của nước tiểu, phải ly tâm nước tiểu trong 10-15 phút mới thấy được lắng cặn hồng cầu hoặc phải soi qua kính hiển vi mới thấy và đếm được số lượng hồng cầu. Thận bình thường bài xuất không quá 1.000 hồng cầu/phút hoặc không quá 1000 hồng cầu/ml (nước tiểu trung bình 1ml/phút). Nếu xem qua kính hiển vi vật kính lớn (quang trường 40) thì chỉ thấy khoảng 0-1 hồng cầu cho một vi trường. Khi có từ 2000 hồng cầu/phút hoặc 2000 hồng cầu/ml nước tiểu trở lên, hoặc bắt gặp 1-2 hồng cầu trở lên trong một vi trường (quang trường 40) thì chắc chắn có đái máu vi thể. Trong thực hành nếu chỉ quan sát qua vi trường thì có thể ký hiệu hồng cầu dày đặc, tuỳ theo số lượng nhiều hay ít. Khi nước tiểu có màu hồng tức là có đái máu đại thể thì số lượng hồng cầu có thể trên 300.000/ml nước tiểu.
Đái máu vi thể có hồng cầu đa hình thái, hồng cầu biến dạng, méo mó, răn rúm thì nhiều khả năng là có tổn thương tại cầu thận. Ngược lại đái máu vi thể, hồng cầu không biến dạng thì nhiều khả năng chỉ do tổn thương vách biểu mô đường dẫn niệu. Đái máu vi thể có kèm trụ hồng cầu thì chắc chắn nguồn gốc tổn thương là ở cầu thận (hội chứng cầu thận cấp, hội chứng cầu thận mạn). Đái máu vi thể có kèm protein niệu từ 2g/24h trở lên cũng nhiều khả năng là do tổn thương cầu thận.
Đái máu đầu bãi là biểu hiện của tổn thương niệu đạo. Đái máu cuối bãi thường là do tổn thương tại bàng quang. Đái máu toàn bãi có thể do từ trên thận – niệu quản xuống hoặc do tổn thương nặng tại bàng quang (u bàng quang, viêm bàng quang chảy máu, …). Đái máu sau giao hợp thường là lành tính, không có bệnh lý cụ thể.
Nước tiểu đỏ vẫn không phải đái máu
Một số trường hợp nước tiểu màu đỏ nhưng không phải là đái máu (đái ra hồng cầu)
Đái ra huyết sắc tố: Nước tiểu màu đỏ, có khi đỏ sẫm, để lâu biến thành màu nâu đen... không có lắng cặn hồng cầu. Soi kính hiển vi không thấy hồng cầu.
Đái ra Pocphyrin: Pocphyrin là sản phẩm chuyển hóa của hemoglobin, myoglobin bình thường trong nước tiểu có khoảng 10 - 100g /24 giờ. Nước tiểu hồng nhạt. Soi kính hiển vi không thấy có hồng cầu.
Đái ra Myoglobin: Nước tiểu màu vàng, soi kính hiển vi không thấy có hồng cầu.
Bệnh lý gan mật gây tăng urobilinogen và bilirubin niệu.
Viêm gan do virus, tắc mật cũng có màu nâu sẫm như nước vối. Nếu dây ra quần áo trắng, có màu vàng, để lâu không có lắng cặn, xét nghiệm nước tiểu có sắc tố mật.
Do thuốc hoặc hoạt chất khác: Nước tiểu có màu đỏ do uống một số thuốc hoặc dược chất như: đại hoàng, Chloroquin (Aralen), Furazolidon (Furoxone), Nitrofurantoin (Furadantin), Phenazopyridin (Pyridium), Phenolphtalein, Rifampicin (Rifadin).
Khi có hồng cầu trong nước tiểu cần đến các cơ sở chuyên khoa, căn cứ bào các dấu hiệu, kết hợp khám thực thể bác sĩ sẽ chỉ định những xét nghiệm và thăm dò khác để kiểm tra tìm nguyên nhân đái máu.
PGS.TS Đỗ Gia Tuyển (Trưởng khoa Thận tiết niệu, Bệnh viện Bạch Mai)
