Bệnh phần nhiều do khí huyết đều hư, do can khí uất nghịch, tỳ khí hư, hạ hãm không liễm được sữa. Thực tế cho thấy, “nếu khí huyết hiệp điều, can tỳ điều hòa thì ngũ tạng an hòa, nguồn sữa tự điều tiết, các bệnh sản hậu từ đó có thể an lành. Phép trị chủ yếu bổ khí huyết, kiện tỳ bình can khai uất. Ngoài ra nếu người gầy nóng, nên ăn vị bổ mát, kiêng vị cay, mặn, khô, nóng quá. Người mập trệ yếu ra nhiều mồ hôi trọng dụng vị bổ khí, kiêng ăn mát, sống lạnh, gió, nước lạnh. Nên điều dưỡng tinh thần vui vẻ, tránh uất giận, lo nghĩ hại tì. Tùy theo thể chứng nên áp dụng bài thuốc dưới đây.
Sau khí sinh sữa tự chảy do khí huyết đều hư: Khí huyết đầy đủ hiệp điều thì ngũ tạng an hòa. Nếu sản phụ mệt mỏi, da xanh, sữa trong loãng, tự chảy, dùng bài Thập toàn đại bổ gia giảm gồm: Đương quy 20g, thục địa 20g, xuyên khung 12g, bạch thược sao 18g, nhân sâm 16g, hoàng kỳ 20g, bạch truật 12g, phục linh 14g, nhục quế 6g, chích thảo 6g, đại táo 12g, viễn chí 10g sắc uống vài thang.
Tác dụng ôn bổ khí huyết, trị khí huyết đều hư, sữa loãng, sữa tự chảy, chứng khí hư ra mồ hôi không cầm, chân tay lạnh, chứng sản phụ mệt mỏi, nhức mỏi, đau bụng, táo bón, huyết xấu không xuống hoặc kéo dài đều có thể áp dụng bài này. Nếu người mập, nhiều mồ hôi, khí hư bội hoàng kỳ, nhân sâm. Nếu người gầy nóng, huyết hư bội thục địa sao, bạch thược. Nếu ra nhiều mồ hôi gia mạch môn, ngũ vị. Nếu sữa nhiều quá mà chảy gia cốc nha, mạch nha. Nếu viêm tuyến vú gia bồ công anh. Nếu đi cầu táo bón gia đào nhân, bá tử nhân. Nếu tay chân lạnh gia hắc khương. Nếu sau sinh có cảm sốt, viêm nhiễm sốt hoặc sữa nhiều quá căng lên mà chảy thì không dùng.
Sau khí sinh sữa tự chảy do can khí uất nghịch: Can chủ sơ tiết điều đạt nếu can khí bình hòa thì huyết mạch lưu thông, nếu uất giận, can dương bốc lên, ngực sườn căng tức sữa tự chảy ra lúc đầu nhiều sau không ra dùng bài Tiêu giao gia giảm gồm: Đương quy 16g, bạch thược sao 16g, bạch truật 12g, phục linh 14g, sài hồ 10g, trần bì 10g, chích thảo 6g, thanh bì 12g, hắc khương 12g. Sắc uống bài này vài thang.
Tác dụng sơ can, dưỡng huyết, kiên tỳ, khai uất, trị chứng sau sinh can uất nghịch, sữa tự chảy. Bài còn dùng chữa chứng can tỳ bất hòa, sản phụ sau sinh bị trĩ, táo bón, tràng vị yếu đều áp dụng hiệu quả. Nếu người gầy nóng, huyết hư bội thục địa, bạch thược. Nếu nhiều mồ hôi gia mạch môn, ngũ vị tử. Nếu người mập yếu ra nhiều mồ hôi, khí hư, gia bội hoàng kỳ, đảng sâm. Nếu đau đầu bốc hỏa gia ngưu tất, bội bạch thược. Nếu cương sữa, người nóng lạnh gia sài hồ, thanh bì. Với người có viêm nhiễm phụ khoa, bị cảm sốt, nóng nhiều không dùng.
Sau khí sinh sữa tự chảy do tỳ khí hư: Tỳ vị là gốc của hậu thiên, nếu tỳ khí điều hòa vận hóa tốt, nhờ đó huyết trung khí vượng hết hạ hãm, sữa tự điều tiết thì dùng bài Dưỡng vinh quy tỳ thang “Hải thượng ” gia giảm gồm: Thục địa 20g, đương quy 16g, nhân sâm 14g, bạch truật 12g, phục linh 12g, chích kỳ 16g, táo nhân 12g, viễn chí 12g, mạch môn 12g, nhục quế 6g, chích thảo 6g, ngưu tất 12g. Sắc uống hoặc làm hoàn uống.
Công dụng kiện tỳ, dưỡng tâm, ích khí bổ huyết, trị chứng sản phụ sữa ít, sữa tự chảy, chứng ăn ngủ kém, suy nhược. Bài chữa các chứng lao thương phát sốt, ho, thổ huyết, hâm hấp sốt, biếng ăn, mỏi mệt. Nếu người mập nhiều, mồ hôi, khí hư bội hoàng kỳ, nhân sâm. Nếu người gầy nóng, huyết hư gia bạch thược. Nếu can uất tức ngực nóng lạnh gia sài hồ, trần bì. Nếu nhiều mồ hôi gia ngũ vị tử. Nếu táo bón gia nhục thung dung, bá tử nhân. Với người sau khi sinh sữa tự chảy, mẹ ăn ngủ tốt, đang có ngoại cảm phong nhiệt nóng sốt thì không dùng.
Lương y Phan Thị Thạnh (Hội Đông y TP Vũng Tàu)
