Hoạt nhân toát yếu

Kỳ 3: Hoạt nhân toát yếu

“Tư tưởng y học của danh y Hoàng Đôn Hòa là hướng về cộng đồng, đó là giá trị và là nguyên tắc đại chúng của y học Việt Nam. Ngoài những cống hiến trong việc phòng và trị bệnh thì tư tưởng chủ đạo của ông là y đức, là tinh thần phục vụ”, PGS.TS Chu Quốc Trường, nguyên Giám đốc Bệnh viện YHCT Trung ương.

“Hoạt nhân toát yếu” được coi là một trước tác y học nổi tiếng của nước ta do danh y Hoàng Đôn Hòa, người thôn Huyền Khê, tức Đa Sĩ, phường Kiến Hưng (Hà Đông – Hà Nội) viết vào thế kỷ 16. Tuy tác phẩm không ghi cụ thể hoàn thành vào năm nào, nhưng giá trị thực tiễn của cuốn sách đối với y học và đối với việc trị bệnh cứu người là rất to lớn.

Y học bao gồm y đức, y lý, y thuật. Điều đáng nói là hiện nay sách viết về y đức, y tâm còn quá ít. Qua tác phẩm “Hoạt nhân toát yếu”, chúng ta thấy danh y Hoàng Đôn Hòa không chỉ giỏi y lý, y thuật mà còn đặt y đức lên đầu. Thời kỳ ông viết tác phẩm này đã cách chúng ta trên 400 năm, nhưng giá trị vẫn không hề thay đổi”, PGS.TS Chu Quốc Trường, nguyên Giám đốc Bệnh viện YHCT Trung ương

Y học thực tiễn

Tiến sĩ Hoàng Thế Xương, người làng Đa Sĩ cho biết, hiện nay ở di tích Lâm Dương Quán, nơi thờ danh y Hoàng Đôn Hòa còn lưu giữ được rất nhiều bản sắc phong của các triều đại. Ở Viện Hán Nôm lại lưu giữ được một số bản “Hoạt nhân toát yếu” nhưng thêm hai chữ “tăng bổ” do Trịnh Đôn Phác – học trò nổi tiếng của Đôn Hòa biên soạn.

Cũng theo ông Xương, qua các bản thần tích, thần sắc thì những năm tháng hành quân trong quân đội nhà Lê đánh nhà Mạc, danh y Hoàng Đôn Hòa đã tận mắt chứng kiến cảnh máu đổ xương tan của biết bao dân binh. Vì vậy, dù được phong thưởng rất hậu nhưng Đôn Hòa không để cho bả danh lợi cám dỗ mà thẳng thắn xin được về quê chuyên tâm với nghề y.

Trở về quê nhà, ông cùng với Phương Dung phu nhân trồng thuốc và dạy dân chữa bệnh bằng thuốc Nam. Trong cuộc đời của mình, ông đã đúc kết được hơn nhiều phương thuốc độc đáo trị những bệnh như phù thũng, hoắc loạn, đau bụng kinh niên, thấp khớp…

Trong tác phẩm Hoạt nhân toát yếu , tức phép cốt yếu cứu người, Hoàng Đôn Hòa đã phát hiện thêm nhiều vị thuốc Nam như Bồ cu vẽ chữa bệnh liệt nửa người, Cỏ răng cưa chữa bệnh bị thương ứ máu, Gối hạc chữa sưng đau, Cây dầu sơn chữa trúng tên thuốc độc, Dây gắm chữa phong tê thấp…

Với tác phẩm này, các nhà khoa học cho rằng trước tác đã trình bày một số vấn đề chủ yếu về phòng bệnh và trị bệnh cần thiết cho sự sống con người, nên những phương thuốc này nhằm chữa bệnh theo chứng dễ áp dụng và mang nhiều tính chất thực tiễn như một cuốn sổ tay dùng thuốc.

Trước tác không nói đến lý luận cơ sở hay nguyên nhân bệnh lý, tuy nhiên phân tích dược lý và các tác dụng của các phương thuốc thì thấy được ít nhiều tính chất biện chứng của nó. Hơn nữa qua nội dung hướng dẫn việc dùng thuốc mới thấy một kho tàng kinh nghiệm quý báu thông qua thực tiễn. Vì thế, phương thuốc ít mà tinh, không rườm rà như trong các sách phương tễ học hay bệnh học khác, thường làm cho người đọc thêm loạn mắt khó nắm bắt.

Bốn phép dưỡng thân

PGS.TS Chu Quốc Trường cho biết: Nhằm mục đích cứu người với một ý nghĩa rộng rãi, trước tác “Hoạt nhân toát yếu” gồm cả các phép dưỡng sinh, hít thở vận động để trị bệnh, tăng sức khỏe và lời dạy thanh tâm tiết dục, giữ gìn trong sinh hoạt để sống lâu, gắn liền việc chữa bệnh với phòng bệnh. Và phương pháp dưỡng sinh của Hoàng Đôn Hòa gồm 4 điểm chính:

Một là luyện khí, hít thở sâu và đều, để đưa thêm nguồn sống vào cơ thể, thay đổi khí đục, tiếp thu khí mới và làm cho mạch máu chảy đều, với quan niệm sự sống của người ta lấy khí làm gốc, lấy hơi thở làm đầu. Khí là cơ sở của mệnh.

Hai là giữ tinh thần được yên lặng. Vậy cần tập trung tinh thần, không nghĩ ngợi gì cả, dẹp hết mọi mối tâm tư suy nghĩ trong khi luyện thở. Đồng thời cần bảo đảm cho giấc ngủ được đầy đủ và điều hòa, để lấy lại sức và làm cho tinh thần được yên định.

 “Trước Hoàng Đôn Hòa chưa thấy có ai nhắc tới hoặc ghi chép lại việc chữa bệnh cho gia súc. Điều này cho thấy, ông không chỉ quan tâm đến sức khỏe con người mà còn chú ý đến chữa trị bệnh tật cho gia súc – một nguồn lợi kinh tế sát thực của đời sống nhân dân”, nhà nghiên cứu Lâm Giang, Viện Nghiên cứu Hán Nôm.

Ba là cần vận động thân thể để cho khí quyết lưu thông điều hòa, nếu ngưng trệ thì sinh bệnh, ví như “nước chảy thì không bẩn, ngõng cửa quay thì không mọt”. Do đó, thân thể phải làm việc để giúp cho sự phân hóa bên trong được điều hòa và làm tinh thần khoan khoái, gân xương vững chắc.

Bốn là giữ cho lòng thanh tĩnh, hạn chế các dục vọng ham muốn thái quá về tiền tài, danh lợi, nữ sắc, làm xúc động tinh thần, và đặc biệt chú trọng việc tiết dục để cho tinh khí khỏi hao tán, thì tinh thần được vững mạnh, tránh được bệnh tật và kéo dài được tuổi thọ.

“Hoàng Đôn Hòa luôn nhấn mạnh với người tập khí công – dưỡng sinh: Để có được thành công, ngoài việc tập luyện thường xuyên, dày công vận khí hít thở và thanh tâm tiết dục, thêm 12 đoạn cẩm thì khí huyết lưu thông điều hòa và mọi bệnh tật tự khỏi”, PGS.TS Chu Quốc Trường chia sẻ.

Quan tâm đến cả vật nuôi

Cũng theo PGS.TS Chu Quốc Trường, thì có lẽ Hoàng Đôn Hòa là một trong những danh y đầu tiên quan tâm đến chữa bệnh cho gia súc. Trong “Hoạt nhân toát yếu”, ông viết: Mỗi buổi sáng dắt trâu bò ra khỏi chuồng, trước tiên dắt chúng đi uống rồi sau đó mới cho ăn cỏ, tránh được chứng trướng bụng. Như mùa đông không có cỏ mà phải cho ăn rơm rạ khô, thì nên lấy nước vo gạo rưới cho ẩm rồi sau mới cho trâu bò ăn; như vậy chúng dễ béo mà tránh được chứng táo nhiệt.

Các thầy thuốc đánh giá chỉ một chi tiết nhỏ đã cho thấy Hoàng Đôn Hòa rất am hiểu về đối tượng nghiên cứu của mình. Như qua nghiên cứu dân gian đều biết cây tầm sét thì dùng lá chữa trâu bò nổi mụn lở bọng nước, còn rễ chữa ngựa tê chân khi nằm thì không đứng dậy được; cỏ mân chầu chữa trâu bò bị dịch; dây tơ hồng chữa trâu bò, ngựa bị nghẹn, họng tắc không nuốt được; lá bạc sau chữa trâu bò cày bừa mệt nhọc và thiếu ăn gầy tóp; lá xương rồng chữa trâu bò sưng chân long móng; lá bưởi bung chữa trâu bò bị lở sinh giòi.

“Nếu có dịch bệnh ở trâu bò, thì nên đốt xương truật xông để cho trâu bò hít lấy khói. Làm như vậy có thể tránh được truyền nhiễm. Đây chính là kinh nghiệm đã được nhân dân các tỉnh Tây Bắc áp dụng có hiệu quả trong việc phòng tránh dịch bệnh long móng, lở mồm ở trâu bò thời gian vừa qua”, PGS.TS Chu Quốc Trường cho hay.

Trần Hòa