Trước hết bài thuốc Độc hoạt tang ký sinh của danh y Tôn Tư Mạo, để điều trị bệnh bệnh tê liệt hai chân cho vua Càn Long của Trung Quốc.
Giải thích về bài thuốc, Tôn tư Mạo nói: “Bệ hạ khí huyết vốn có thừa nhưng do can (gan) khí uất, gan nhiễm mỡ, thận dương rất kém. Trong Đông y, gan tàng huyết, chủ xơ tiết để lưu thông huyết dịch đào thải các chất có hại cho cơ thể, nếu các chất độc lưu lại trong gan dễ sinh ra chứng trì trệ. Càng lưu lại lâu ngày càng ăn sâu vào cơ bắp, gân cốt. Do ngài ít hoạt động rèn luyện thể hình nên càng ngày tích trệ càng lớn, làm gân cốt mềm yếu, đi lại khó khăn. Mặt khác, do thận dương của ngài quá hư suy, làm mệnh môn hỏa suy yếu không chưng cất được thận thủy để sinh ra khí, sinh ra xương, tủy cho nên xương yếu, tủy thiếu mà sinh ra chứng đau nhức xương khớp. Đó là cái gốc của bệnh phải điều trị".
Sau khi đọc bài Thập toàn đại bổ của danh y Vương Hải Tàng gửi lên, vua đưa cho ông, ông nói: “Nhà vua trong người không thiếu chất bổ nên không cần dùng bài Thập toàn đại bổ. Bài Thập toàn đại bổ thường dùng cho người cơ thể suy yếu, do thiếu khí huyết mà sinh bệnh tật. Để chiều theo ý nhà vua. trong bài thuốc Thập toàn đại bổ, ông bỏ bạch truật, hoàng kỳ. Thay nhục quế bằng quế tâm. Gia thêm đỗ trọng, độc hoạt, ngưu tất, tang ký sinh, tần giao ( có sách ghi tần bông), tế tân, lấy tên là Độc hoạt tang ký sinh là hai vị chủ dược.
Ông giải thích, trong bài Độc hoạt, tế tân, phòng phong, tần giao, có tác dụng khứ phong, trừ thấp vì thấp ứ lại hai chân mà làm cho trẫm đau nhiều, đi lại khó khăn. Quế tâm ôn tán hàn tà, thông lợi huyết mạch, có tác dụng tuyên tý chỉ thống. Tang ký sinh, ngưu tất, đỗ trọng bổ can thận để làm mạnh gân cốt cơ bắp. Nhân sâm, phục linh, cam thảo bổ khí để thực vệ khí, làm giảm đau. Đương qui, bạch thược, xuyên khung để dưỡng huyết, điều doanh huyết, bổ can thận ích khí huyết. Toàn bộ bài thuốc có tác dụng: Ích can thận, thông khí huyết, khu phong trừ thấp, lợi cân lạc (lợi gân thông kinh lạc) trị chứng đau tê hai chân, đi lại khó khăn. Ông kết hợp với cao xương dê, mật ong làm viên hoàn. Mỗi viên một đồng cân hai chỉ (tương đương 5g), ngày uống ba lần mỗi lần uống 2 viên sau khi ăn sáng, ăn tối và trước khi đi ngủ. Uống liên tục 90 ngày. Vua Càn Long khỏi bệnh, sau đó nhà Mãn Thanh lấy làm bài thuốc Cung đình pháp chế, được in trong bộ sách Bị cấp thiên kim yếu phương quyển số 8.
TTND.BS Nguyễn Xuân Hướng (nguyên Chủ tịch T.Ư Hội Đông y Việt Nam)
