Ban thờ Thiếu phó Lê Chất tại Lăng Ông, Bà Chiểu.
Học cả văn lẫn võ
Lê Chất (1769 – 1826), nguyên danh Lê Tông Chất, còn gọi là Hậu quân Chất; sinh tại Bình Trị, Mỹ Quang, Phù Mỹ, Bình Định.
Thuở nhỏ Lê Tông Chất học văn lẫn võ; lớn lên du ngoạn khắp vùng Phú Yên, Bình Định, Quảng Ngãi, nên các nơi hiểm yếu vùng Quy Nhơn đều in dấu chân ông.
Lê Tông Chất còn có biệt tài bơi lội, khi đến Thị Nại, ông được ngư dân địa phương dạy các nguồn khe lạch từ cửa sông chảy ra; từng đi ghe ra tận nơi, lặn xuống quan sát, chèo thuyền vượt sóng, ông xem như cưỡi ngựa trên đất bằng.
Khi vua Thái Đức xưng Trung ương Hoàng đế, phong Nguyễn Huệ làm Bắc Bình vương, Nguyễn Lữ làm Đông Định vương, ông mới ra tham chính.
Năm Kỷ Dậu (1789), Lê Chất được vua Thái Đức phong cho chức Thủy quân Đô tùy trông coi cửa biển Thị Nại; được toàn quyền nắm giữ thủy binh với chức vụ Thủy sư Đô đốc…
Sau đó, do lập được nhiều công trạng, Lê Chất được phong tới chức Đô đốc, thuộc quyền của Tư lệ Lê Trung. Vì mến tài ông, vị quan này đã đem con gái mình là Lê Thị Sa gả cho.
Sau khi Quang Trung mất (1792), nội bộ Tây Sơn lục đục, Lê Chất lấy đó làm lo lắng. Nhân thấy tướng của Nguyễn Phúc Ánh là Nguyễn Văn Tính đóng quân gần đấy, bèn bàn với Lê Trung ra hàng, nhưng Lê Trung không quyết.
Không thể thuyết phục được, Lê Chất viết thư xin hàng gửi cho Nguyễn Văn Tính, ước hẹn sẽ làm nội ứng. Nguyễn Văn Tính đem thư dâng lên Nguyễn Phúc Ánh, Nguyễn Phúc Ánh nói với Tính và các tướng rằng: “Lê Chất là đứa giảo hoạt, cho nên, lời này chưa hẳn đã là lời thực đâu.
Về với Nguyễn Ánh
Lê Trung biết chuyện, chỉ mặt Lê Chất mà quát mắng. Từ đó, Lê Chất rất lo sợ. Mãi đến năm 1798, khi đang đóng quân ở Trà Khúc thì nội bộ Tây Sơn lại xảy ra nhiều chuyện mất đoàn kết, đã thế, quân của Nguyễn Phúc Ánh lại liên tiếp thắng được mấy trận liền, cho nên, Nguyễn Quang Toản ngờ Lê Trung cùng Lê Chất thông đồng với giặc.
Lê Trung bị giết, Lê Chất thoát được nhưng bị truy lùng gắt gao, bí quá, ông bắt một người có khuôn mặt giống mình, bỏ thuốc độc cho chết để đóng vai Lê Chất tự tử.
Về chuyện này, ngay cả mẹ của Lê Chất là Đào Thị cũng nhầm, ôm xác người bị bỏ thuốc độc chết mà khóc rất thê thảm. Tây Sơn tin là Lê Chất đã chết rồi nên không truy lùng nữa.
Sau đó chẳng bao lâu, Lê Chất bí mật đem mẹ và vợ con vào ẩn náu trong núi Trà Bồng. Tại đây, Lê Chất quen một người (không rõ họ tên) mà người này lại quen với tướng của Tây Sơn là Lê Văn Thanh.
Biết tướng quân này vốn trọng tài Lê Chất, người ấy bèn nói: – Ông biết tài làm tướng của Lê Chất, sao không nhờ Lê Chất đến đỡ cho một tay.
Lê Văn Thanh nói: – Chất đã chết rồi, còn đâu nữa mà dùng.
Người ấy thưa: – Tin dùng Lê Chất thì Lê Chất sống, còn như không tin dùng Lê Chất thì Lê Chất chết.
Lê Văn Thanh hỏi lại đầu đuôi, người ấy liền cứ tình thực mà kể lại, sau đó, về nhà dẫn Lê Chất vào. Lê Văn Thanh thấy Lê Chất, lấy rượu cùng uống và lưu lại trong quân của mình.
Năm 1799, Lê Chất đem 200 quân đến Quy Nhơn, gặp tướng của Nguyễn Phúc Ánh là Võ Tánh xin hàng. Nguyễn Phúc Ánh cho Lê Chất làm thuộc tướng của Võ Tánh, đồng thời cho người đón mẹ và vợ con Lê Chất vào Gia Định nuôi nấng. Từ đây, Lê Chất gắn bó với Nguyễn Phúc Ánh đến hết đời.
Về với Nguyễn Phúc Ánh, năm 1801, Lê Chất được phong Quận công, lãnh nhiệm vụ đánh nhau với quân Tây Sơn; năm 1802, làm Khâm sai chưởng hậu quân Bình Tây tướng quân, dẫn bộ binh đánh chiếm Bắc Hà.
Năm 1803, cùng Phạm Văn Nhân, Nguyễn Văn Khiêm trông coi việc xây dựng Kinh thành Huế; năm 1810, làm Hiệp tổng trấn Bắc thành, cùng với Nguyễn Huỳnh Đức, Phạm Như Đăng; năm 1818, làm Tổng trấn Bắc thành.
Trong khoảng thời gian giữ chức này, dưới triều Minh Mạng, Lê Chất biên soạn bộ Bắc thành dư địa chí (12 quyển viết bằng chữ Hán) với sự tham gia của các nho sĩ Bắc Hà.
Năm 1826, trong lúc đang tại chức, hay tin mẹ qua đời, ông liền xin về. Lo chôn cất mẹ và sửa sang mộ cha vừa xong, bệnh cũ tái phát, chữa trị mãi không khỏi; Lê Chất mất ngày 10 tháng 7 năm Bính Tuất (tức 14/8/1826), hưởng thọ 57 tuổi, được truy tặng Thiếu phó, thụy là Trung Nghị.
(còn nữa)
Nguyễn Bảo Nam
