Người xưa thường nói: “Phì tích bất thành cam” – không tích thì không thành chứng cam “Tích thị cam chi mẫu” (tích là mẹ của chứng cam). Nguyên nhân gây nên chứng tích phần nhiều do hay ăn đồ sống lạnh, ngọt béo, dính ngấy, tích trệ ở trung quản, tỳ vị không tiêu hóa hoặc do tỳ hư lâu ngày đã thành chứng cam tích.
Bài thuốc này hòa vị, phù tỳ giúp tiêu hóa nên phải uống nhiều, khiến cho tỳ khỏe mạnh, tích tụ tiêu đi, các chứng tự khỏi. Chủ đề bài thuốc có nêu ăn nhiều khiến trẻ em béo ra. Vì vậy mới gọi là “phì nhi hoàn”.
Bài Phì nhi hoàn (Ấu ấu tập thành): Bài thuốc gồm có: Liên nhục 72g (bỏ vỏ và tâm xanh, sao), sa nhân 18g (sao rượu), bạch truật 30 (sao với hoàng thổ hoặc đất vách), nhân sâm 3g (thái lát, sấy khô), sơn tra 12g sao, pháp bán hạ 12g (bán hạ chế kỹ với gừng), phục linh 30g (tẩm sữa hấp phơi khô), ý dĩ nhân 18g (sao), thần khúc 18g (loại thần khúc tốt, sao), trích cam thảo 6g. Trong trường hợp không có nhân sâm như nói trên, thay bằng đảng sâm 15g.
Các vị cùng tán thành bột nhỏ, luyện với mật ong làm viên, mỗi viên 9g. Mỗi ngày uống 2 lần vào buổi sáng và buổi tối, mỗi lần uống 1 viên, uống với nước cơm.
Công dụng: Ích khí kiện tỳ, hòa vỵ, tiêu thực.
Chủ trị: Trẻ em tỳ vị hư nhược, ăn uống không tiêu, cơ thể gầy mòm. Bài thuốc này trị các chứng gây nên do tỳ vị hư nhược, tiêu hóa không thông lợi. Tỳ hư thì chất tinh vi (chất dinh dưỡng), khí huyết sinh hóa bất túc.
Triệu chứng: Da mặt vàng, cơ bắp teo nhẽo, ăn uống không tiêu, không muốn ăn uống, bụng trướng tiêu chảy. Phối hợp bài Tứ quân tử thang, ích khí bổ trung, kiện tỳ dưỡng vị làm chủ dược.
Tỳ ưa táo, sợ thấp, tỳ hư không vận hóa, thường dễ sinh thấp sinh đàm. Cho nên dùng ý dĩ nhân để kiện tỳ trừ thấp, trần bì, bán hạ táo thấp hóa đàm cùng là thuốc phụ trợ.
Trong nhiều năm qua, tôi cũng đã vận dụng bài Phì nhi hoàn kết hợp với thực tiễn trong điều trị để chữa cho các cháu nhỏ từ 4 – 7 tuổi có các triệu chứng như ăn uống chậm tiêu, lười ăn, người gầy còm, đại tiện khi lỏng, khi táo, tiểu tiện vàng, có khi lại trắng như nước vo gạo.
Dùng bài thuốc Phì nhi cam tích hoàn: Đảng sâu 60g, bạch truật sao 60g, hoài sơn sao 60g, liên nhục bỏ tâm sao 60g, bạch linh 60g, sơn tra 30g, trần bì (vỏ quýt để lâu, không dùng vỏ quýt mới) 30g, chích cam thảo 20g, trạch tả 20g, mạch nha sao 40g, dĩ mễ sao 30g, kê nội kim sao 30g, mộc hương 15g, thanh bì 15g, sa nhân 10g, khiếm thực 40g, đại táo quả 30g.
Chủ trì: Bổ tỳ vị, tiêu thực tích. Vì tỳ chủ cơ nhục, ăn kém chăn ăn, gày còm.
Cách dùng: Các vị thuốc tán nhỏ, trộn với mật ong (đã được đun sôi, để nguội) làm viên. Mỗi viên thuốc có trọng lượng 5g. Trẻ nhỏ 4 tuổi, mỗi ngày uống 2 viên chia làm 2 lần, sáng 1 viên, chiều 1 viên. Trẻ nhỏ từ 5 – 7 tuổi, mỗi ngày uống 4 viên chia làm 2 lần, sáng 2 viên, chiều 2 viên uống với nước đun sôi để ấm.
TTND.Lương y giỏi Trần Văn Quảng (Hội Đông y Việt Nam)
